Survival of Vernacular Building Traditions

Wig-wen-fach: golwg o’r tu mewn a’r nenfforch sgarff.
Wig-wen-fach: interior view with scarfed cruck. Llun/Image: DS2010_116_003 / NPRN: 35396

Wig-wen-fach, Llanerchaeron, Ceredigion
Cyfeiriai teithwyr yn y ddeunawfed ganrif a’r ganrif ddilynol yn aml at gyflwr ffiaidd bythynnod a ffermdai bach Cymru, adeiladau a fyddai, yn fynych, â muriau o fwd, toeon gwellt, simneiau go fregus a thu mewn tywyll a brwnt. Ond mae modd gorliwio’r darlun hwnnw: yn aml, mae’r bythynnod sydd wedi goroesi (a detholiad ohonynt yn unig sydd wedi gwneud hynny, wrth gwrs) yn adeiladau cadarn a’u nodweddion wedi’u saernïo’n gelfydd.

Enghraifft brin o’r traddodiad adeiladu brodorol hwnnw yw bwthyn Wig-wen-fach ar ystâd Llanerchaeron, Sir Aberteifi. Tan yn ddiweddar, bu’n llety i weithwyr fferm yr ystâd ond yr oedd yn wag pan waddolwyd ef i’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol ym 1989. Penderfyniad goleuedig yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol oedd cadw’r bwthyn fel y mae yn hytrach na’i foderneiddio a’i ddatblygu. Cyferbyniad difyr i ymwelwyr â’r ystâd yw’r un rhwng y plasty gwych a godwyd gan John Nash yn y G18fed ganrif a’r bwthyn ystâd unllawr o’r un cyfnod.

Yn Wig-wen-fach cadwyd nodweddion crefft sydd wedi diflannu i raddau helaeth mewn mannau eraill. Mae cryn dipyn o glai yn y waliau. Ar y tu mewn, cadwyd y plastr gwreiddiol, fflagiau’r llawr, y paredau o fasgedwaith, mantell y lle tân, y nenffyrch sgarff a’r defnydd o dan y to. Tu mewn o ran gynnar y G19eg sydd i Wig-wen-fach. Yng ngeiriau craff Eurwyn Wiliam, ‘cartrefi o waith cartref’ oedd y bythynnod: yn aml, y bobl a’u codai a fyddai’n byw ynddynt, a defnyddient sgiliau’r crefftau traddodiadol at y gwaith. Fel y cyfryw, maent yn enghreifftiau cynnar o adeiladu cynaladwy sy’n cynnig gwersi i ni yn y G21ain. Drwy’r Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn unig y ceir gwneud apwyntiad i ymweld â Wig-wen-fach.

Cysylltau:

• Cofnod Wig-wen-fach yn Coflein: NPRN 35396
• Cofnod Llanerchaeron yn Coflein: NPRN 3024
• Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yn Llanerchaeron

Wig-wen-fach: golwg o’r tu allan.
Wig-wen-fach: exterior view. Llun/Image: DS2010_116_002 / NPRN: 35396

Wig-wen-fach, Llanerchaeron, Ceredigion
Travellers in eighteenth- and nineteenth-century Wales often alluded to the wretched state of cottages and small farmhouses that were frequently mud-walled, thatched, with make-shift chimneys, and internally dark and squalid. And yet this picture can be overdrawn: surviving cottages (and of course they are only the select survivors) are often robust with well-crafted features.

Wig-wen-fach, on the Llanerchaeron estate in Cardiganshire, is a precious survival of this vernacular building tradition. Latterly it provided cottage accommodation for farm workers on the estate, and was empty when bequeathed to the National Trust in 1989. The National Trust has made an enlightened decision not to modernise or develop the cottage but to preserve it as it is. There is an illuminating contrast for visitors to the estate between the splendid C18th mansion built by John Nash and the contemporary single-storey estate cottage.

Wig-wen-fach preserves craft features that have largely disappeared elsewhere. The walls have generous quantities of clay and internally, the original plaster, the flagged floors, wickerwork partitions, fireplace hood, scarfed cruck-trusses, and underthatch survive. Wig-wen-fach preserves an early C19th craft interior. In Eurwyn Wiliam’s felicitous phrase, cottages like these were ‘home-made homes’: they were often built by the people who lived in them using their traditionally-learnt craft skills and as such the provide early examples of sustainable building that have lessons for us in the C21st. Access to Wig-wen-fach is by appointment only through the National Trust.

Links:

• Wig-wen-fach Coflein entry: NPRN 35396
• Llanerchaeron Coflein entry: NPRN 3024
• The National Trust at Llanerchaeron

Cyhoeddiadau/Publication:

• Trysorau Cudd: Darganfod Treftadaeth Cymru
• Hidden Histories: Discovering the Heritage of Wales

BBC2 Wales - Hidden Histories - Series 3

• Episode 1
• Episode 2

Subscribe to the Heritage of Wales News and sign up for the full feed RSS, just click this RRS button and subscribe!